اقیانوس بی انتهای ژانر علمی-تخیلی (قسمت اول: کلاسیک ها) - یومی بلاگ

نه این که مطالعات کافی نباشند و خوره های علمی-تخیلی آدم های دقیقی نباشند؛ موضوع این است که تعریف ژانر علمی-تخیلی درست مثل ماهیتش عجیب وغریب و خاص است. هنوز یک تعریف سرراست از این ژانر وجود ندارد و با این حال، همه علمی -تخیلی خوان ها حسابی ژانر موردعلاقه شان را می شناسند. طوری که وقتی صحبت از تعریف این ژانر می شود، در مجله های تخصصی هم انگار که به بدیهیات پرداخته می شود، می گویند: علمی-تخیلی همان چیزی است که وقتی اصطلاح علمی-تخیلی را می گوییم، منظورمان است.

علمی-تخیلی؛ ژانری به وسعت دیروز تا چشم انداز فردا

برای این که دست کم اندکی دقیق تر سراغ این ژانر برویم به یک تعریف کلی از ژانر علمی-تخیلی بسنده می کنیم و آن این که داستان علمی-تخیلی بیان تخیل نویسنده است به گونه ای که با توجیه علمی (یا حتی برمبنای شبه علم) منطقی و واقعی به نظر برسد. طرفه آن که تعداد زیادی از نویسندگان صاحب نام این ژانر بیش از آن که نویسنده باشند، دانشمندند!

به هرحال، حرف درباره ژانر علمی-تخیلی و زیرژانرهایش آن قدر زیاد است که برای معرفی آن نمی شد به یک نوشته بسنده کرد و به همین خاطر، عنصر زمان را در این آشفته بازارِ زیرژانرهای علمی-تخیلی مقدم دانستیم و در این مطلب به عنوان قسمت اول، به آثار متاخر یا کلاسیک ژانر علمی-تخیلی پرداخته ایم. شاید برای بسیاری از هواداران پروپاقرص این ژانر هم جالب باشد که با اولین جرقه های پدید آمدن سبکی جدید در کتاب خواندن (که آن روزها تنها رسانه و همزمان وسیله سرگرمی و کسب علم بود) آشنا شوند و با دنبال کردن ادامه مطالب در خبرنگاران مگ به امروز برسند.

بر سر این که اولین بار ژانر علمی-تخیلی در ادبیات با چه کتابی آغاز شد، بحث ها فراوان است. عده ای هستند که نگاهی تاریخی دارند و از حماسه گیل گمش، یکی از اولین روایت های مکتوب بشر به عنوان آغاز ژانر علمی- تخیلی نام می برند. عده ای دیگر بنا به تعریف دانشنامه آکسفورد، به حضور رسمی ژانر علمی-تخیلی استناد می نمایند و تولد آن را از سال 1920 می دانند. این در حالی است که آثار زیادی در زیرژانر های متفاوت (به تعبیر امروز) علمی-تخیلی از سفرهای گالیور گرفته تا ماشین زمان اچ.چی ولز و حتی داستان های ادگار آلن پو در مجلات، همگی پیش از این تاریخ به انتشار رسیده اند. اما با همه اختلاف نظرها توافق نسبتا جامعی روی کتاب فرانکشتاین مری شلی به عنوان سنگ بنای ژانر علمی-تخیلی وجود دارد. بعد از این کتاب که در سال 1818 منتشر شده، ژول ورن هم به عرصه می آید و به این ترتیب سفر به اعماق زمین را به بازار کتاب می شناساند و پس از آن نوبت اچ.جی ولز می رسد و الی آخر.

حالا که قرار است بیشتر از یک نوبت به علمی-تخیلی بپردازیم، بیشتر از این به تعاریف علمی-تخیلی و فرایند تئوریکش نمی پردازیم و بعد از اشاره کوتاهی به تعریف دانشنامه آکسفورد، سراغ معرفی چند اثر از مهم ترین آثار کلاسیک علمی-تخیلی (دست کم بر مبنای متفق القول ترین روایت ها) می رویم تا یک ورود هیجان انگیز به این ژانر داشته باشیم.

دانشنامه آکسفورد در تعریف داستان در ژانر علمی-تخیلی می نویسد:

داستانی خیالی بر منبای اکتشافات علمی مسلم فرض شده یا تغییرات محیطی که به ویژه اغلب در آینده یا سیارات دیگر می گذرد و سفر در فضا یا زمان را در بر دارد.

درمورد مصادیق و موضوعات این ژانر البته همین تعریف هم نقص هایی دارد چرا که شامل داستان های علمی-تخیلی با بن مایه فضاهای اتوپیایی-دیس اتوپیایی (آرمانشهری-ضدآرمانشهری) یا جهان های موازی نمی شود و خلاصه آن که کتاب هایی که در ادامه معرفی می شوند مشتی هستند نمونه ای از خروار موضوعات ادبیات کلاسیک علمی-تخیلی.

نکته جالب درباره این کتاب های کلاسیک، قیمت آن هاست. از آن جا که یکی از کتاب ها در فیدیبو به رایگان به اشتراک گذاشته شده و دوتا را از میان کتاب های چاپ قدیم موجود در خبرنگاران پیدا نموده ایم، این چهار کتاب می توانند با قیمت مجموعا 16600 تومان به سبد کتاب شما راه پیدا نمایند؛ قیمتی که این روزها برای یک جلد کتاب هم ارزان است!

فرانکشتاین، هیولایی که تبدیل به استعاره ای ممنوعه شد!

این هم از جذابیت های جهانی علمی-تخیلی است که نویسنده یکی از اولین کتاب های این ژانر یک زن است: مری شلی. فرانکشتاین در اوایل قرن نوزده میلادی تالیف شده و در آن دوره بیشتر اولین ها به مردان اختصاص داشته و حتی زنانی که داستان می نوشته اند، در اوایل کار خود و گاهی تا خاتمه با اسم مستعار مردانه قلم می زده اند اما مری شلی با خلق داستان فرانکشتاین اسم خودش را روی جلد آورد و نه تنها از اثرش استقبال شد، بلکه دریچه های تازه ای را هم روی ادبیات ژانری گشود.

فرانکشتاین اثری جنجال برانگیز است که حتی باعث به وجود آمدن مدخلی جدید تحت عنوان فرانکشتاین در لغت نامه ها شد. حالا نه تنها کتاب دوستان بلکه علاقه مندان به سینما هم فرانکشتاین را به معنای موجودی عجیب و گاه هولناک می شناسند که از آفریننده خود فراتر می رود و حتی علیه خالقش نابودگری را پیشه می نماید. با این اوصاف بی فایده نیست که این اثر مدتی ممنوعه بوده است!

مری شلی در این کتاب داستان دانشمند جوانی را می گوید که با کنار هم قرار دادن اعضای بدن مردگان موجودی عجیب الخلقه را می آفریند که رد بخیه را روی اجزای صورت و بدنش به وضوح می توان دید. این هیولا که هر تکه از بدنش را از موجودی دارد، از قامت متوسط یک انسان بزرگتر است و عدم تناسب اعضای بدنش در کنار بخیه ها چهره ای ترسناک به او می دهد. این هیولا در ابتدا نام دارد اما کم کم نام خالقش یعنی همان فرانکشتاین، دانشمند جوان را به خود می گیرد و همان طور که از یک فرانکشتاین انتظار می رود، پا را از هیولایی دست آموز بودن فراتر می گذارد و آغاز به نابودگری می نماید.

فرانکشتاین با ترجمه جعفر مدرس صادقی از سوی نشر مرکز به چاپ رسیده و می توانید آن را از خبرنگاران تهیه کنید.

سفر به مرکز زمین، کتابی درباره یک ترند علمی

اگر مری شلی را مادر ادبیات علمی-تخیلی بدانیم، باید ژول ورن را هم به عنوان پدر این ژانر بشناسیم! در اواسط قرن نوزده ژانر نوپای علمی-تخیلی که البته در آن دوران هنوز حتی اسمی هم نداشت، با آثار ژول ورن به اوج خود می رسد. ژول ورن سفر به مرکز زمین (با نام سفر به اعماق زمین هم ترجمه شده) را در روزگاری نوشت که بحث های علمی درباره هسته زمین داغ بود و دانشمندان با یقین فرضیه توخالی بودن زمین را رد کردند. این کتاب هم درباره دانشمندی است که این بار با برادرزاده نوجوان خود (شاید به همین علت است که این کتاب را مناسب رده سنی نوجوان خوانده اند) به ماجراجویی می پردازد. ژول ورن که خودش فرانسوی است، تصمیم گرفته قهرمان داستانش پروفسوری آلمانی باشد که پس از کشف کتابی با قدمت 700 سال، همراه با برادرزاده اش، آکسل به تکاپوی یافتن رمز نهفته در کتاب به زبان رومی می افتدو داستان از زبان آکسل روایت می شود و در نهایت نویسنده کتاب قدیمی آن ها را راهی مرکز زمین می نماید؛ جایی که آتشفشان ها ماجراهایی تازه برای عمو و برادرزاده و البته هانس، راهنمای سفر عجیب و غریبشان می سازند.

سفر به مرکز زمین اولین رمان علمی-تخیلی ژول ورن است که رمان کوتاهی هم محسوب می شود. پس از محبوبیت این کتاب ژول ورن فعالانه به نوشتن ادامه می دهد و هشتاد جلد کتاب می نویسد. دور جهان در هشتاد در روز، 20 هزار فرسنگ زیر دریا، از زمین به ماه و… داستان هایی از ژول ورن هستند که همه ما اگر نه حتی با کتاب ها، با کارتون ها و فیلم هایی که در کودکی دیده ایم از آن ها خاطره داریم.

کتاب سفر به مرکز زمین ترجمه های متعددی به زبان فارسی دارد. نسخه الکترونیکی این کتاب را می توانید با ترجمه تیم مترجمان فیدیبو به صورت رایگان مطالعه کنید.

ماشین زمان، سفری به آینده نه چندان روشن

هربرت جورج ولز معروف به اچ.جی ولز دقیقا از همان نویسنده هایی است که پیش از این گفتیم اول دانشمند بوده اند و بعد نویسنده شدند. او که در ریاضی، فیزیک و شیمی استاد بود، در داستان نویسی هم خوب می تواند مخاطب را قانع کند هرچه می گوید یک سره مبتنی بر وقایع علمی است و نه تخیل او! درواقع ولز را گرچه در برخی منابع همپای ژول ورن پدر ژانر علمی-تخیلی می دانند، عمر نویسندگی او در این ژانر کوتاه بود؛ کوتاه اما پربار. کتاب هایی که او در طول شش سال در ژانر علمی-تخیلی نوشته، هنوز هم شهرت و البته ارزش خواندن دارند.

ولز نسبت به مباحث سیاسی و اجتماعی هم بی توجه نبود و اصلا او را به عنوان جامعه شناس و روزنامه نگار در تاریخ ادبیات می شناسند. تسلط او بر علوم پایه هم نه از طریق آکادمیک بلکه از طریق مطالعه زیاد محقق شده بود. در کتاب ماشین زمان به وضوح ردپای پروراندن طرح مسائل اجتماعی در قالب داستان را می توان دید. کتاب های معروف ولز به جز ماشین زمان، مرد نامرئی، جنگ جهانها و نخستین انسان بر ماه هستند.

ماشین زمان اگر نه اولین ولی بدون شک تاثیرگذارترین و مهم ترین اثری است که درباره سفر به زمان نوشته شده است.

در ماشین زمان، قهرمان داستان با سوار شدن بر یک وسیله مکانیکی سفر به آینده را تجربه می نماید. در این آینده که معلوم نیست مربوط به چند سال بعد از این است، انسان ّها به دو دسته اشراف و کارگران زیر زمین تقسیم شده اند. کارگران زیر زمین بینایی خود را از دست داده اند با این حال به کار روی دستگاه های مکانیکی بزرگ و بی حاصل ادامه می دهند. آن ها در مواجهه با قهرمان داستان او را تشویق به بازگشت به زمان خودش می نمایند و به این ترتیب او پس از عبور از دالان های پیچ در پیچ استوانه ای با پله هایی که جهانی کارگران را به جهانی اشراف متصل می کرد، به زمان حال برمی شود و گلی را با خود به زمان حال می آورد که شکوفه دادنش هزاران سال طول می کشد.

کتاب ماشین زمان با ترجمه عبدالحسین شریفیان توسط نشر چشمه منتشر شده است و می توانید آن را از خبرنگاران بخرید. این کتاب با نام بعد چهارم هم به فارسی برگردانده شده است.

روبات ها، روایتی تلخ از ماشین زدگی انسان

یکی از کسانی که قبل از به رسمیت شناخته شدن ژانر علمی-تخیلی داستان ّهایی در این سبک می نوشت، کارل چاپک نویسنده اهل چک است. او اولین کسی است که از کلمه روبات در داستان ّهایش استفاده کرد و نقش بسیار مهمی در پدید آمدن کتاب هایی با موضوع روبات ها یا همزیستی انسان و روبات دارد.

چاپک اولین بار در کتاب آر. یو. آر که به روبات ها هم ترجمه شده، از کلمه روبات استفاده کرد. جالب است که این کتاب پرسروصدا برخلاف اغلب آثار مشهور ژانر علمی-تخیلی در آن دوران، نه یک رمان بلکه یک نمایشنامه است. انتشار روبات ّها دقیقا مصادف شد با دورانی که ژانر علمی-تخیلی دیگر صندلی خود را پیدا نموده بود و همان سال 1921ی از راه رسید که دانشنامه آکسفورد در تعریفش به آن اشاره نموده است.

همچنان که می توان انتظار داشت داستان این نمایشنامه در آینده اتفاق می افتد. شرایط سیاسی-اجتماعی اروپا و به ویژه شرق اروپا و درگیری ها و جنگ جهانی در آن دوران، بیشترین تاثیر را روی قلم نویسنده ای مثل چاپک می گذاشت؛ نویسنده ای که از خانواده ای روشن فکر، آن هم از خاک فیلسوف خیز چکسلواکی برخاسته بود. عمده تاکید چاپک در نمایشنامه هایش بر هجو ماشین زدگی راسخ است و او را به این اعتقاد می رساند که پیشرفت، به معنای آنچه اکنون بشر پیش روی خود می بیند، پوچ و واهی است.

داستان هراس انگیز آینده ای که چاپک تصویر نموده، در جزیره ای اتفاق می افتد که کارخانه روبات سازی در آن قرار گرفته است. این روبات ها را فردی به نام روسوم می سازد و گرچه به نظر می رسد چنین تدبیری به بی نیازی و ریشه کن کردن فقر بشر می انجامد، کم کم کار به جایی می رسند که دیگر آدمیزاد روی زمین زیادی می شود. روبات ها هم صندلیی فراتر از آنچه برایشان تصور شده می طلبند و اما ماجراها پیچیده تر از این هم می شود.

نمایشنامه روبات ها را با ترجمه سعید حمیدیان و کامران فانی می توانید در فیدیبو مطالعه کنید.