سعدیا خوشتر از حدیث تو نیست ، تحفه روزگار اهل شناخت
به گزارش یومی بلاگ، به گزارش خبرنگاران(ایبنا) اول اردیبهشت ماه جلالی را در تقویم ها به نام سعدی نام گذاری کرده اند. شاعر و نویسنده ای نکته بین، زبان دان، طنزشناس و منتقد که شایسته است آثارش کتاب بالینی انسان جهان معاصر باشد. به همین مناسبت گفت وگویی با زیبا اشراقی ترتیب داده ایم تا سعدی و آثارش را از نگاه او ببینیم. زیبا اشراقی همسر مرحوم قیصر امین پور، دانش آموخته دوره دکتری از دانشگاه تهران است و رساله خود را با موضوع زیبایی شناسی تکرار در غزل سعدی نوشته است.
سخن سهل و ممتنع سعدی، چرا باید سعدی بخوانیم
زیبا اشراقی در آغاز به چرایی بایستگی مطالعه آثار سعدی در روزگار معاصر پرداخت و گفت: آثار به جای مانده از سعدی متنوع و گونه گون است. بوستان که هم نام و هم نشانش سعدی نامه است، تصویر دنیای آرمانی سعدی است با زبانی روان، حکایاتی شیرین و در وزن مثنوی با این آغاز:
به نام خدایی که جان آفرید/ سخن گفتن اندر زبان آفرید
یا در برخی نسخه ها:به نام خداوند جان آفرین/ حکیم سخن در زبان آفرین
بوستان سعدی حماسه ای در ترسیم مکارم اخلاق بشری مانند عدل و تدبیر و رای، احسان و نیکوکاری، عشق و شور و مستی، تواضع، رضا و تسلیم به تقدیر و امر خداوند و قناعت است. و نیز در عالم تربیت، غیبت، حسد، جهل و ناراستی، مردم آزاری، شاهدبازی و دنیاپرستی را نکوهش می کند و در فضیلت خویشتن داری، رازداری، عیب پوشی و خاموشی داد سخن می دهد.بوستان کتابی است خواندنی و شیرین برای همه زمان ها و آحاد جامعه از پیر و جوان، زن و مرد، کارگر و کارفرما، خاص و عام. کتابی که درس های بنیادی و درعین حال ساده اخلاقی را در قالب حکایت های کوتاه و بلند مطرح می کند و راهکار می دهد. و صورت ساده و تندرست و سهل و پاکیزه زبان را نیز می آموزد:
شنیدم که نابالغی روزه داشت/ به صد محنت آورد روزی به چاشت
پدر دیده بوسید و مادر سرش/ فشاندند بادام و زر بر سرش
چو بر وی گذر کرد یک نیمه روز/ فتاد اندر او زآتش معده، سوز
به دل گفت اگر لقمه چندی خورم/ چه داند پدر غیب یا مادرم؟
چو روی پسر در پدر بود و قوم/ نهان خورد و پیدا به سر برد صوم
که داند چو در بند حق نیستی/ اگر بی وضو در نماز ایستی
پس این پیر از آن طفل نادان تر است/ که از بهر مردم به طاعت در است
کلید در دوزخ است آن نماز/ که در چشم مردم گزاری دراز
(بوستان، یوسفی: 142)
چه کسی می تواند از بوستان سعدی و لذت زمزمه بیت ها و شعرهای درخشانش در باب عشق یا تواضع و ... بی نیاز باشد:شبی یاد دارم که چشمم نخفت/ شنیدم که پروانه با شمع گفت
که من عاشقم؛ گر بسوزم رواست/ تو را گریه و سوز باری چراست
بگفت ای هوادار مسکین من/ برفت انگبین یار شیرین من
چو شیرینی از من به در می رود/ چو فرهادم آتش به سر می رود
همی گفت و هر لحظه سیلاب درد/ فرو می دویدش به رخسار زرد
که ای مدعی عشق کار تو نیست/ که نه صبر داری نه یارای ایست...
(همان:114)
شنیدم که وقتی سحرگاه عید/ ز گرمابه آمد برون بایزید
یکی تشت خاکسترش بی خبر/ فروریختند از سرایی به سر
همی گفت شولیده دستار و موی/ کف دست شکرانه مالان به روی
که ای نفس من درخور آتشم/ به خاکستری روی درهم کشم؟
(همان:116)
گلستان سعدی را باید خواند؛ و آن کس که گلستان و بوستان و غزل ها و قصاید سعدی را برای خواندن برمی گزیند، مطمئن است که به تعبیر دکتر یوسفی رفیقی صمیمی را برگزیده است که همه عمر به او یاری می رساند و به هر مناسبت و در هر موقعیت، با این آثار گفت وگوها خواهد داشت (یوسفی، گلستان:24).کتاب گلستان، آینه تجربه های سعدی است. از دیده ها، شنیده ها و خوانده هایش و از سفرهای دورودراز خویش، حکایت های نغز و شیرین ساخته و به هم زبانانش عرضه کرده است. سعدی در گلستان، دنیا و مردمان را همان گونه که خود دیده و شناخته است به ما معرفی می کند. از اخلاق پادشاهان و اوصاف درویشان با ما سخن می گوید. در فضیلت قناعت و فواید خاموشی، از عشق و جوانی، تاثیر تربیت و آداب صحبت، حکایاتی غالبا طرب انگیز و طیبت آمیز برمی سازد و به قول خودش، داروی تلخ نصیحت را به شهد ظرافت برمی آمیزد:
اجلّ کاینات از روی ظاهر، آدمی است و اذلِّ موجودات، سگ؛ و به اتفاق خردمندان، سگِ حق شناس به از آدمیِ ناسپاس!
سگی را لقمه ای هرگز فراموش/ نشود گر زنی صد نوبتش سنگ
وگر عمری نوازی سِفله ای را/ به کمتر چیز آید با تو در جنگ
(همان:186)
کیست که شیفته معانی بلند و لحن دلنشین قصیده های سعدی نشود؛ آنگاه که از بی اعتباری دنیا سخن می گوید و حاکمان و مردمان زمان خویش و همه روزگاران را مورد خطاب قرار می دهد:خوش است عمر دریغا که جاودانی نیست/ بس اعتماد بر این پنج روز فانی نیست...
یا:به هیچ یار مده خاطر و به هیچ دیار/ که بر و بحر فراخ است و آدمی بسیار...
یا:دنیا نیرزد آن که پریشان کنی دلی/ زنهار بد مکن که نکرده است عاقلی...
سعدی و فنون زبانی
زیبا اشراقی در ادامه به بیان برخی از خصوصیات زبان سعدی پرداخت و توضیح داد: سعدی در غزل، به لطف انتخاب واژگان، واج ها و هجاهای هماهنگ و حتی مکرر، با زبان نرم و گوش نواز خود، سخن عشق را چنان سحرآمیز ادا می کند که دل را از جای می کند و روح را بی تاب و بی قرار می سازد. سراسر غزل سعدی، سخن عشق است. عشق بی حد، عشق بی محابا و مهربانی و مهرورزی بی چشم داشت:
غم زمانه خورم یا فراق یار کشم؟/ به طاقتی که ندارم کدام بار کشم؟
نه قوتی که توانم کناره جستن از او/ نه قدرتی که به شوخیش در کنار کشم
نه دست صبر که در آستین عقل برم/ نه پای عقل که در دامن قرار کشم
چو می توان به صبوری کشید جور عدو/ چرا صبور نباشم که جور یار کشم...
(یوسفی، غزل های سعدی:240)
سعدی در آثارش ساده سخن می گوید و شعر او عاری از تعقید و پیچیدگی است و با وجود بیشترین هنجارگریزی و نوآوری در ساختارهای نحوی و زبانی، هنوز شعرش با صفت سهل و ممتنع یا سهلِ ممتنع شناخته می شود. وی از صورت های متنوع و بدیع تکرار، حذف، و نیز صورت های زبان گفتار در شعرش بهره می برد و با این همه ارکان جمله در شعرش کمتر از شعر هرشاعر دیگری دستخوش جابه جایی و پیشی و پسی می شود.سعدی و صنایع ادبی
موضوع دیگری که زیبا اشراقی در ارتباط با سعدی به آن اشاره کرد، استفاده سعدی از صنایع ادبی و روش او بود. زیبا اشراقی توضیح داد: عمده ترین ویژگی شعر سعدی، همین سخن گفتن با زبان ساده و طبیعی و غالبا عاری از استعاره و دیگر آرایه های شعری است و شگفت این که در همین ساخت و بافت ساده، سعدی اعجاز می کند و در شعر فارسی کسی همپایه او در این شیوه سراغ نتوان گرفت. از این رو شعر گفتن به شیوه سعدی، برای هر گوینده دیگری سخت است و مقلدان سعدی نیز در طول تاریخ بسیاری از ظرایف هنری او را نشناخته یا توان تقلید آن را نداشته اند.
سعدی نیز از آرایه های متداول شعری مانند تشبیه، استعاره، جناس، تضاد و ... در غزل خویش بهره می برد اما بسیار کم و گویی زبان سهل و طبیعی او غالبا کمتر به این صنایع نیاز پیدا می کند. در بسیاری از زیباترین و تاثیرگذارترین شعرهای سعدی ما با همین زبان عاری از تشبیه و استعاره روبه رو هستیم:
ما در این شهر غریبیم و در این ملک فقیر/ به کمند تو گرفتار و به دام تو اسیر
درِ آفاق گشاده است ولیکن بسته است/ از سر زلف تو در پای دل ما زنجیر
من نظر بازگرفتن نتوانم همه عمر/ از من ای خسرو خوبان، تو نظر باز مگیر
گرچه در خیل تو بسیار به از ما باشد/ ما تو را در همه عالم نشناسیم نظیر
در دلم بود که جان بر تو فشانم روزی/ باز در خاطرم آمد که متاعیست حقیر
این حدیث از سر دردیست که من می گویم/ تا بر آتش ننهی بوی نیاید ز عبیر
(همان:318)
سعدی و شهرت
موضوع آخری که زیبا اشراقی به آن اشاره کرد، شهرت سعدی در ممالک دیگر و در میان شاعران بود. او گفت: سخن کوتاه می کنم و تنها در پایان اشاره می کنم که سعدی از شاعران خوش اقبالی است که در زمان حیاتش مشهور شد و آوازه شعر بی بدیلش از اقصای چین تا روم رسیده است. در رساله سپهسالار، یعنی قدیم ترین سندی که در احوال مولانا جلال الدین به ما رسیده است، در فصلی که از وفات مولانا سخن می گوید، آمده است: عزیزی از عاشقان، این دو بیت را در آن درد، ورد جان ساخته، می خوانْد:
کاش آن روز که در پای تو شد خار اجل/ دست گیتی بزدی تیغ هلاکم بر سر
تا در این روز دنیا بی تو ندیدی چشمم/ این منم بر سر خاک تو که خاکم بر سر
(نفیسی، 1325: 118)
و این دو بیت، از گلستان سعدی است که در 656 سروده شده و در سال وفات مولانا یعنی در 672، که سعدی دهه هفتم عمر بلند و پربرکتش را می گذراند.منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران