گذری بر اولین میدان توپخانه ایران در مجموعه زندیه شیراز - یومی بلاگ

مقدمه:

در ادوار مختلف فضای میدان از جنبه های مختلف، اهمیت ویژه ای داشته است. اگرچه میدان در اشکال مختلف روایتی نو را به همراه داشته اما همیشه اصالت خود را حفظ کرده است. در دوره زندیه نیز، که دوره میانی و انتقال از صفویه - افشار به عهد قاجار است، حائز اهمیت بوده، اما آن چنان که باید به آن پرداخته نشده است. نوشتار حاضر پژوهشی است در باب میدان توپخانه شیراز در دوره زندیه، که به روش تفسیری - تاریخی بر اساس نقشه ها، سفرنامه ها و عکس های تاریخی که سعی دارد تا به آنالیز شکل، ریشه ها و عوامل مؤثر در چگونگی شکل گیری میدان توپخانه در پایتخت زندیه (شیراز) بپردازد. در دیگر تحقیقات صورت گرفتهٔ مربوط به میدان توپخانه یا به پیشینه توپ در دوره صفویه پرداخته شده و یا بدون در نظر دریافت دوره زندیه به میدان توپخانه دوره قاجار پرداخته شده است. لذا برای رفع کردن این مسئله، ابتدا به آنالیز عواملی که بسترساز ایجاد این میدان در شیراز دوره زندیه پرداخته شده است. در ادامه با آنالیز منابع، نقشه ها، سفرنامه ها و عکس های تاریخی قابل دسترس به این فرضیه که میدان توپخانه در میدان ارگ ریشه دارد رسیده ایم. از سوی دیگر با آنالیز های صورت گرفته به نظر می رسد، فرضیه ای که میدان توپخانه حاصل تفکر قاجاری می داند و از آن (میدان توپخانه تهران) به عنوان اولین میدان توپخانه ایران یاد می نماید، می تواند به چالش کشیده شود، چراکه طبق نتایج این تحقیق بدو شکل گیری میدان توپخانه شیراز در دوره زندیه بوده و قدمتی قبل تر از میادین دوره قاجار دارد. بدین گونه می توان فرض نمود میدان توپخانه شیراز اولین میدان توپخانهٔ ایران بوده باشد.

مختصری در باب شخصیت و نگرش خان زند:

اگرچه سال های آغازین حکومت کریم خان زیر سایه اسماعیل سوم یکی از بازماندگان نمادین صفویه به جامعه معرفی گردید، عملاً تا مدتی پس از استقرار قدرت کریم خان این عنوان همچنان بر سر کریم خان سنگینی می کرد. اما، خان زند با همهٔ جلوه های مردم نمایی از خلق یک هویت مستقل با الگویی متفاوت از الگوهای قبلی به دور نبود و همانند ساختار کلی جامعه سلطنتی - ایلیاتی جامعه ایران، او نیز در پی بنیان نهادن سلسله ای با ویژگی های خاص خود بود. (متولی، 119: 89) در ذکر اقدام کریم خان وی در سال 1179 ق لقب وکیل الدوله را که نشانی از وکالت دولت صفویه محسوب می شد را رها کرد و عنوان وکیل الرعایا را به خود اختصاص داد. (مورگان، 1373: 213) چنین رفتاری این گمان را بیشتر تقویت می نماید که او در انتخاب پایتخت نیز به همین اندازه در پی فاصله دریافت از هویت صفویه و ایجاد یک هویت مستقل بوده است. نمود این رفتار نیز طبق سنت شاهان قبل در پایتخت زندیه یعنی شهر شیراز نمود می یابد که در ادامه بحث به تشریح به آن پرداخته می شود. کریم خان زند در اساس مردی لشکری و ورزیده بود و جنگجوی بوده است و سنوات درازی از عمر پرزحمت خود را در اردوی نادر و معیت آن شهریار کشورگشا گذرانده بود. به همین سبب به مردان سپاهی اعتنایی خاص داشت و تدارکاتی برای بهبود حال آن می چید. (شعبانی، 1384: 79) کریم خان در سال 1189 ق به فکر نظام بخشیدن به قشون خود افتاد. وی ابتدا سپاه دائمی مرکب از ده هزار نفر تشکیل داد که در شیراز استقرار یافت. (معطوفی، 1382: 585)

ارکان سپاه زند، مناصب و ادوات آن:

سازمان نظامی ارتش زند متشکل از پیاده نظام 2- سواره نظام 3- توپخانه 4- نیروی دریایی بود. (شعبانی، 1384: 79) ازجمله مناصب مهم این ارتش نیز توپچی باشی بوده است. چنانچه از نام آن پیداست فرماندهی توپخانه را بر عهده داشت، این سِمت از جانب شخص شاه یا فرمانده کل قوا به توپچی باشی تفویض می شد. (ور هام، 1366: 44-45) توپخانه هم از سلاح مورد استفاده ارتش زند بود. در این دوره برای ساخت توپ های تازه اقدام شد. (شعبانی، 1384: 79) در خصوص توپخانه دوره کریم خان باید بیان کرد استارت اولیه تأسیس چنین رشته ای در سپاه وی با غنیمت دریافت توپ از رقیبان زده شد. هرچند که وی بعدها با بکار دریافت یک توپ ساز گرجی به توسعه این رشته نظامی در سپاه خود پرداخت. (شعبانی، 1384: 79) توپ هایی که کریم خان داشت توپ های انگلیسی و پرتغالی و اسپانیایی بودند. (فرانکلین، 1358: 37)

لفظ یا کریم در عهد کریم خان در موارد مربوطه معمول بوده چنانکه در روی لوله یکی از توپ هایی که در فتح لار (جنگ با نصیر خان لاری) به دست اردوی وی افتاده در وسط لوله لفظ یا کریم حکاکی و در نزدیکی خزینهٔ آن در وسط ترنجی نوشته است: در زمان دولت بندگان سکندرشان داری دوران خدیو زمان وکیل کشورگیر جلیل الشان در سال یکهزار و یکصد و هشتاد در تسخیر خطهٔ لار ابواب جمع توپخانه شد 1180 و این توپخانه بالفعل در پای یکی از ستون های سر در قزاقخانه نصب است (لاهیجی، 1193 ق). در دوره زندیه ازجمله کاربردهای و اهمیت توپ و توپخانه نیز در نبرد محمدخان زند بچشم می خورد، محمدخان زند هنگام محاصره کرمانشاه در سال 1125 هجری قمری ظرف بیست روز توانست هشت خمپاره بریزد. همچنین در متن کتاب می خوانیماوستادان ریخته گر را از بلاد قریبه طلبیده هشت هاون خمپاره که شصت من تبریز وزن گلوله آن بود فرمایش کرده. (محمد خلیل مرعشی صفوی، 1207: 238) حتی اهمیت توپ و توپخانه نیز در فتح شهر ارومیه در دوره زند هم در توضیح محاصره و فتح ارومیه در دوره زندیه نیز در سال 1175 استفاده از توپ و توپخانه نیز اشاره شده است. می خوانیم: همان وقت مقرر فرمود که به فاصله چند قدم برجی ساخته و دیواری کشیده همه بروج را یکدیگر وصل کرده در میان هر دو برج یک دروازه قراردادند…. و تفنگچیان از بروج متردین قلعه را هدف گلوله می نمودند و تپه مرتفعی از خاک ترتیب داده و چند ضرب توپ به بالای تپهٔ مذکور کشیدند و از ضرب گلوله توپ ها، خانه ها را خراب کرده و اهل قلعه را مضطرب ساختند. (گلستانه، 328: 1344) وقتی علی مردان خان بختیاری در سال 1164 پس از شکست پیمان با کریم خان شیراز را به تصرف خود درآورد، از هیچ وسیله و امکانی برای به دست آوردن پول و مال خودداری نکرد. میرزا محمد کلانتر، کلانتر وقت شیراز، می نویسد که همه وسایل آهنین مردم از طرف سربازان به سربازخانه ها برده شد تا از آن ها گلوله توپ ساخته شد. (کلانتر، 41: 1325(

مستحدثات کریم خان در شیراز با نگرش ایجاد پایتخت زندیه:

احداث برج و باروی مستحکم در اطراف شهر و ارگ و کریم خانی نیز شاهدی بر این تحولات است مقایسه این ارگ محصور و قلعه مانند با دولتخانه گسترده صفوی در اصفهان تشدید موازین حکومتی در این دوران را به وضوح آشکار می سازد. (نجفی، 1391: 124) مجموعه ارگ کریم خان و میدان های مرتبط با آن در شهر زندی در مقایسه با کاخ عالی قاپو در میدان نقش دنیا به عنوان ارگ شاه صفوی مثالی شاخص در تأثیر این تفکر در ایجاد مجموعه شاهی در دوره زند است. حال آنکه میدان ارگ حاصل تغییر تدریجی میدان هایی چون نقش دنیا اصفهان بود که به واسطه شرایط ناامن شهرها و احساس احتیاج حکومت به امنیت بیشتر به درون ارگ حکومتی کشیده شده بود. (نجفی، 124: 1391-122) بدین صورت تعریفی نو از میدان و آرسن در شهر زندی ایجاد می شود.

میدان ارگ و میدان توپخانه:

با اسکان سپاه ده هزارنفری و افزایش جمعیت شهر، احساس احتیاج برای اقداماتی مانند نوسازی و احیای بافت شهری شیراز به عنوان پایتخت زندی، و ساخت آرسن میدان و بازار و حمام که امروزه با نام وکیل یا مجموعه زندیه شناخته می شوند. در خصوص بنای ارگ کریم خان سیاحانی نیز از آن دیدن کرده و نام برده اند. ازجمله نیبور کارستن که در زمان وی ساخت بنای دیوانخانه و کوشک باغ نظر به اتمام رسیده و ساخت بنای ارگ کریم خان هم آغاز شده بود. (کارستن، 1354: 66-68) وی توپ هایی را نیز مشاهده کرده که محل استقرار این توپ ها را جلوی انبار ذکر می نماید. (کارستن، 1354: 70) زیرا بنای ارگ در زمان سفر وی هنوز به اتمام نرسیده بوده است. فرانکلین که در اواخر زندیه به شیراز سفر می نماید می نویسد: قسمتی از میدان ارگ را توپخانه می نامند، که در آن چند عدد توپ که روی عراده های نامناسبی نصب شده اند، قرار دارند. (فرانکلین، 1358: 19(

مؤلف بافت قدیمی شیراز هم به نقل از یک کتاب خطی به وجود میدان وسیع و نقاره خانه ای درکنار بازار وکیل اشاره می نماید. (افسر، 1374: 185) او اشاره می نماید که در طرف غرب بازار وکیل، میدان وسیعی قرار داشت که قسمت شرقی آن را میدان نقاره خانه و قسمت غربی آن را میدان توپخانه می نامند. (افسر، 1374: 317) کرزن در توصیف عمارت های شیراز به استقرار میدان اصلی شهر در مجاورت ارگ کریم خانی و وجود چند عراده توپ در میان آن اشاره کرده است. (کرزن، 122: 1350) طبق اسناد تاریخی و بازدید سیاحان خارجی مشاهده می کنیم که به واژهٔ میدان توپخانه در دوره زندیه به وضوح قبل از شکل دریافت دوره قاجار برای اولین بار در دوره زندیه استفاده شده است. علاوه بر این عراده های توپ در میدان عیناً از طرف دنیاگردان مشاهده شده است.

نکته حائز اهمیت این است که وقتی سیاحان از این میدان در دوره زندیه بازدید داشته اند، میدان توپخانه همان فضای جلوی ارگ کریم خان بوده است. در نتیجه میدان توپخانه شیراز در دوره زند به صورت اولیه و متشکل از چند عراده توپ در جلوی ارگ کریم خان شکل گرفته است. در دوره قاجار با استناد به عکس های قاجاری مربوط به ارگ کریم خان نیز پیوستگی فضایی و نحوه سازمان دهی و چینش توپ ها و حجره ها نشان می دهد که موقعیت میدان توپخانه در محدودهٔ میدان ارگ قرار داشته و جزئی بلافصل از آن بوده است. درواقع میدان توپخانه شیراز در دو مرحله شکل گرفته است مرحله اول (شکل گیری اولیه) به واسطه قرارگیری چند عراده توپ در فضای میدان ارگ و در جلوی ارگ کریم خان در دوره زندیه و در مرحله دوم (قوام یافتگی) که مربوط به دوره قاجار، با حجره ها، حوض و سکویی در میانه آن، شکلی کامل تر به خود می گیرد.

نتیجه گیری:

از میدان ارگ شهر زندی به عنوان نمونه ای شاخص با بیانی نو از معنا و مفهوم میدان، با تعاریف و چالش های جدید در گذار شهر صفوی به قاجار می توان یاد کرد. نطفه تغییرات لایه بندی فضای میدان در دوره قاجار، از دوره زند آغاز می شود که در دوره قاجار نمود چشمگیر پیدا می نماید. میدان ارگ از جهتی بعدها در دل خود با رویکرد و تجربه ای نو فضایی با لباس نو، به نام میدان توپخانه را فراوری می نماید. طبق اسناد تاریخی نمونه اولیه میدان توپخانه در شیراز عهد زندیه و بعد در شهر دوره قاجاری شکل می گیرد. این نوآوری ابتدا از شیراز زندی و سپس در عهد قاجار به تهران و دیگر شهرها انتقال می باید. از عوامل مؤثر در این تجربه می توان در عوامل زیر دانست:

تجربیات شخصی کریم خان در سپاه نادر و درک توجه به ارتش

اهمیت توپ و توپخانه کاربرد آن در ارتش کریم خان

تفکر مستقل ایجاد شهر زندی از شهر صفویه با ساختارهای پایبند به سنت های معماری و شهرسازی ایران اما مختص به نوع خود

تعریفی جدید از فضای میدان (میدان ارگ و توپخانه) با توجه به اینکه شرایط متفاوت سیاسی امنیتی دوران زندیه نیز در ایجاد در این فضاها مؤثر بوده اند.

منابع و مآخذ:

افسر، کرامت الله (1374)، تاریخ بافت قدیمی شیراز، نشر تهران انجمن آثار و مفاخر فرهنگی: نشر قطره، 1374.

تهامی، داریوش (1385) ایران قدیم ناشر: خانه تاریخ و تصویر ابریشمی.

شعبانی، رضا (1384) مقاله ارتش ایران در دوره زندیه، پژوهش نامه تاریخی دوره یک شماره دو، 62-85.

فرانکلین، ویلیام (1358). مشاهدات سفر از بنگال به ایران، ترجمه محسن جاویدان. تهران: مرکز ایرانی تحقیقات تاریخی.

کرزن، جرج (1350) ایران و قضیهٔ ایران، ترجمه وحید مازندرانی تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

کلانتر میرزا محمد (1325) روزنامه میرزا محمد کلانتر به تلاش عباس اقبال آشتیانی، 1325.

گلستانه محمد ابوالحسن بن محمدامین (1344) مجمل التواریخ، به اهتمام مدرس رضوی، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

متولی، عبدالله (1389). مقاله اهمیت و صندلی پایتخت در نظام فکری - اجرایی کریم خان زند، مجله تاریخ ایرانش 65/5، ص 119.

معطوفی، اسدالله (1382) تاریخ هزار سال ارتش ایران، انتشارات ایمان، ج 2.

مرعشی صفوی محمد خلیل (1362) مجمع التواریخ، در تاریخ انقراض صفویه و وقایع بعد تا سال هجری قمری / تألیف؛ به تصحیح و اهتمام عباس اقبال، کتابخانه سنایی و کتابخانه طهوری تهران.

مورگان، دیوید (1373) ایران در قرون وسطی، ترجمه عباس مخبر، تهران: نشر طرح نو.

نجفی، مهنام (1391) مقاله شکل گیری فضایی میدان توپخانه در شهر قاجاری ص 124- صفه 56 ص 122.

نیبور، کارستن (1354) سفرنامه کارستن نیبور، ترجمه پرویز رجبی. انتشارات توکا.

ورهام، غلامرضا (1366) تاریخی سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زندیه، تهران انتشارات تعیین، ص 44-45.

perry,john (2006)Makers of the muslim world karim khan,oxford:one world publication