خیام، شاعرِ دنیا ناپایدار - یومی بلاگ

بعلاوه کتاب های تألیف شده دربارۀ این شاعر بزرگ به جنبه های گوناگونِ زبان و جهان بینی او توجه دارند که بسیار پرفرازونشیب است. در میانِ آثارِ موردِ آنالیز دربارۀ او، می توان به کتابِ تازه ای اشاره نمود که به همتِ نشر نیلوفر منتشر شده است. کتابِ داغ و تازۀ خیّامِ نیشابوری (زندگی، افکار و رباعیات) به شرح و تفسیر شعر، آنالیز زندگی، زمانۀ خیام و بیان نسبت شاعرِ فیلسوف یا شاعر صوفی مسلک می پردازد.

اما قبل از ورود به محتوای کتاب، باید به مسئلۀ اساسی و مهمِ دیگر اشاره نمود که ترجمه است. ترجمه در شناساندنِ خیام به عنوان چهره ای جهانی بسیار کارآمد بوده است. اول بار فیتز جرالدِ انگلیسی، با ترجمۀ فصیح و دقیقِ خود این چهرۀ ادبی را در قالبِ شاعرِ فیلسوف به جهان معرفی کرد. نمی دانیم اگر توجه او نبود خیامِ شاعر چه جایگاهی در فرهنگ و ادب ایران و جهان می یافت؛ چراکه ترجمۀ اشعارِ او موجب شد خیام از نو کشف و بازتعریف گردد.

رضا توفیق و حسین دانش به واسطۀ ترجمه ای که از رباعیات خیام شده بود، متوجه نگاهِ عمیق و ظریف این شاعرِ قرن پنجمی شدند. آن دو با تفحص و آنالیز متوجه دیدگاه های غیرعلمی و نادرست مرسوم در باب خیام شدند و کتابِ مذکور را نوشتند. جالب است بدانید کتابِ تازه منتشر شده، مربوط می گردد به صد سال پیش از اینها. اصلِ تُرکی کتاب در سال 1301 در ترکیه منتشر شد. این کتاب به وسیله شیخ ابراهیم زنجانی ترجمه و بازخوانی شد. حال پس از گذشتِ این همه سال، نسخۀ ترجمه شده را مسعود جعفری جزی تدوین و تصحیح کرده است. از آنجا که بعضی از لغت های این کتاب، امروزه برای ما غریب به نظر می آیند، مصحح آنها را شرح داده است.

مصحح در سرآغازِ سخن می گوید: غیاث الدین ابوالفتح خیام یا خیّامی نیشابوری پیش از نیمۀ قرن پنجم (حدود 440 ه.ق.) در نیشابور به جهان آمد و در سال 519 ه.ق. در همان شهر درگذشت. خیّام دانشمند و فیلسوفی نامدار بود و در ریاضیات، جبر، هندسه، نجوم و فلسفه سرآمد هم عصران خود به شمار می آمد. خیّام در فلسفه مشرب مشّایی داشت و پیرو ابن سینا بود. مهم ترین آثار علمی خیّام بنا بر سنت مرسوم آن موقع به عربی نوشته شده است: کتاب جبر و مقابله، رساله ای در علم موسیقی، رساله ای در هندسه، رساله ای دربارۀ مقدار گیری وزن مخصوص اجسام و رساله ای در هستی شناسی فلسفی و ماهیت کائنات.

از جمله نوشته های فارسی خیام باید از ترجمه و شرح او از خطبه الغرای ابن سینا و رساله ای در باب کلیات علم وجود و نگاه فلسفی به جهان نام برد. البته کتاب نوروزنامه را نیز به خیام منسوب کرده اند؛ ولی در باب صحّت این انتساب حرف و سخن بسیار است. دربارۀ زندگی خیام جزئیات قابل اعتماد کم است؛ اما به طور کلی می دانیم که در میان علما و بزرگان عصر از احترام خاصی بهره مند بود. اما آنچه از هم درس بودنِ خیام با نظام الملک و حسن صباح گفته اند ظاهراً پایه و اساسی ندارد.

آنچه در کتاب از تخلصِ خیام آمده چنین است: گفته اند که صفت خیمه سازی داشته و به این واسطه خیام را تخلص قرار داده و این امر انحصار به او ندارد. این حکیم که عرب ها او را عمرالخیامی می گویند در غرب به سبب ترجمه ای که فیتزجرالد از اشعار او کرده اشتهار پیدا کرده.

ولی آنچه پرسش برانگیز است، صحت و سقمِ رباعیات خیام است. در این آنالیزِ همه جانبه دربارۀ رباعیات خیام چنین مطرح شده است: رباعیات که به نام عمر خیام در ایران و هند به چاپ سنگی رسیده بیش از پانصد رباعی است. مستشرق معروف ژوکوفسکی می گوید بیش از هشتاد رباعی از این ها از خیام نیست. بلکه از عبدالله انصاری و ابوسعید ابوالخیر و افضل کاشانی و عاکف و علاءالدّوله سمنانی و انوری و عسجدی و اثیرالدین و عطار و ابن سینا و اوحدی کرمانی و بدیهی سجاوندی و فخرالدین رازی و فردوسی و احمد غزالی و حافظ شیرازی و جلال الدین رومی و شعرای دیگر است. در واقع، در اینکه خیام رباعی زیاد دارد، جای سخن نیست؛ لکن از این رباعی ها که در دست است، تعیین کردن اینکه این از خیام است و آن نیست، بسیار سخت است. قدیم ترین نسخ رباعیات در شهر آکسفورد در کتابخانۀ مشهور بادلیان تحت نمرۀ 525 آن نسخه ای خطی است که در 865 هجری/ 1460 میلادی یعنی سه قرن پس از وفات خیام نوشته شده و آن قدیم ترین نسخه هایی است که در دست است. یکصد و پنجاه و هشت رباعی در آن مندرج است؛ بااینکه رباعیاتی که بدون دقت به خیام نسبت داده شده، از ششصد تا هزار و دویست می رسد.

بااین حال شاید از وجه و جنبۀ زبانی و بن مایه های تکرارشونده بتوان رباعیات او را از دیگر شاعران تمییز داد. البته هستند رباعیات الحاقی که به خیام نسبت داده شده اند و نسبتشان به غیر او کاری بس سخت است. برای مثال رباعی فخرالدین رازی که بسیار آن را شنیده ایم:

هرگز دل من ز علم محروم نشد کم ماند ز اسرار که مفهوم نشد

هفتادودو سال فکر کردم شب و روز معلومم شد که هیچ معلوم نشد

خیام هم قریبِ به این مضامین، رباعی ای دارد، اما نوعِ نگاه او به لحاظ شیوۀ بیان فرق دارد:

آنان که محیط فضل و آداب شدند وز جمع کمال شمع اصحاب شدند

ره زین شب تاریک نبردند برون گفتند فسانه ای و در خواب شدند

آنچه به صورت ویژه و ریشه ای دربارۀ خیام پژوهش و کاوش شده است؛ نگاه خیام به قدر و قیمتِ زندگی است. خیام به جهان و مسایلش با دیدی نقادانه می نگرد. از این نظر در مقام فیلسوف، هستی را بدبینانه توصیف می نماید:

ای کاش که جای آرمیدن بودی یا این ره دور را رسیدن بودی

کاش از پی صد هزار سال از دل خاک چون سبزه امید بردمیدن بودی

این رباعی برگرفته از نگاه و جهان بینیِ ژرف و نکته سنجِ او به عالَمِ ناپایدار است. در ادامه پس از بحث دربارۀ افکار و زندگی خیام، به تفسیر و تبیین رباعیات او پرداخته می گردد. در این پژوهش با دیدی همه جانبه به قرن پنجم و زمانۀ شاعری هم دورۀ حکمایی چون غزالی و نجم الدین رازی نگاه می کنیم. بعلاوه، بنابر آنچه از اسناد و مدارک معتبر در کتاب آمده؛ خیام با امام محمد غزالی هم ملاقات داشته و دربارۀ پاره ای مسایل علمی و فلسفی بحث کرده اند.

فصل های مختلف کتاب عبارتند از: فصل اول: هویت خیام، فصل دویم: فلسفۀ خیام، فصل سوم: خیام به زندگانی چه معنی و قیمتی می دهد؟ فصل چهارم: خیام نسبت به زندگانی بدبین است، فصل پنجم: شباهت به حکمای ِعظام، فصل ششم: می توان گفت خیام صوفی است؟ و در انتها، رباعیات خیام و متن رباعیات.

شناختِ شخصیت های کلاسیک، به ویژه شخصیت های ادبی در بازتعریفِ هویتمان اثرگذار بوده و هست. مؤلفانِ این کتاب با رویکردی علمی، و با پژوهیدنِ تمام منابع موجود سعی کرده اند کتابی مستند و مستدل تألیف نمایند. بعد از خواندن کتاب، اشعار خیام را با لذتِ بیشتری خواهید خواند.

کتاب خیام نیشابوری (زندگی، افکار و رباعیات)، به همتِ نشر نیلوفر به طبع رسیده است.